معرفی سیر مطالعات اندیشه اقتصاد اسلامی (سما)

مقدمه:

علوم انسانی به مجموعه ای از علوم گویند که به بررسی و مطالعه کنش های رفتاری انسان در محدوده فردی و اجتماعی می پردازد. مهمترین وجه تمایز علوم انسانی از دیگر علوم تجربی را باید در محور بودن انسان در مطالعه دانست. در این علوم، انسان هم موضوع مطالعه است و هم افکار ، اندیشه ها وایدئولوژی  فرد محقق در آثار و نتایج او اثر گذار خواهد بود. سوال مهمی که می توان در اینجا مطرح کرد آن است که آیا علوم انسانی مانند علوم طبیعی و علوم دقیقه دارای وجوه جهان شمول هستند که مستقل از مکان، زمان و ایدئولوژی فرد محقق قابل مطالعه اند.

مقدمه:

علوم انسانی به مجموعه ای از علوم گویند که به بررسی و مطالعه کنش های رفتاری انسان در محدوده فردی و اجتماعی می پردازد. مهمترین وجه تمایز علوم انسانی از دیگر علوم تجربی را باید در محور بودن انسان در مطالعه دانست. در این علوم، انسان هم موضوع مطالعه است و هم افکار ، اندیشه ها وایدئولوژی  فرد محقق در آثار و نتایج او اثر گذار خواهد بود. سوال مهمی که می توان در اینجا مطرح کرد آن است که آیا علوم انسانی مانند علوم طبیعی و علوم دقیقه دارای وجوه جهان شمول هستند که مستقل از مکان، زمان و ایدئولوژی فرد محقق قابل مطالعه اند.

علم اقتصاد در میان دیگر علوم انسانی از حیث تاثیر باورهای هستی شناسی و معرفت شناسی از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که این علم تنها ادعای مطالعه رفتار و کنش های اقتصادی فرد و جامعه را ندارد بلکه نظریات اقتصادی در سیاست ها و برنامه های اقتصادی هر جامعه جاری و ساری می شود و لذا نیازمند مطالعه عمیق درتمام سطوح این علم از مبانی معرفت شناسی و روش شناسی تا سطح سیاست گذاری و ارائه نظریه راهبردی در حوزه اقتصادی دارد.

علم اقتصاد آنگونه که در دانشگاه ها ارائه می شود را باید نتیجه مجموعه تحولات نظری در حوزه اندیشه فلاسفه علم اقتصاد از زمان آدام اسمیت تا کنون دانست. اقتصاد که سر منشأ آن و نقطه شروع آن به عنوان یک علم آکادمیک به کتاب ثروت ملل آدام اسمیت بر می‌گردد در طی سه قرن اخیر دستخوش تحولاتی گشته که این تحولات نتیجه مباحثات و تحقیقات اندیشمندان و فلاسفه غرب عمدتا در دوران بعد از انقلاب صنعتی می باشد. جای تردید نیست که بستر فلسفی و جهان شناسی و هستی شناسی غرب اثرات عمیقی در شکل گیری بنیان های فکری این علم نوپا گذاشته است.

علم اقتصاد بیش از آنکه تحت تاثیر مطالعات تجربه گرا و بسط تکنیک و ریاضی بوده باشد متأثر از اندیشه فلسفی دانشمندانی همچون دیوید هیوم، آدام اسمیت، ریکاردو، استوارت میل و غیره تا اندیشمندان قرن اخیر بوده است.

همانگونه که اشاره شد محور بودن انسان به عنوان موضوع مطالعه باعث می‌شود که مفاهیمی چون هستی شناسی، انسان شناسی و معرفت‌شناسی اثرگذار بر بنیان‌های نظری این علم باشد بطوری که این مفاهیم بنیادین و فلسفی اثرات خود را از فروض اولیه تا روش‌های استدلال و ارائه نظریه برجای می‌گذارد. بنابراین آیا می‌توان پذیرفت که اقتصاد به عنوان یک علم مستقل از باورها و اعتقادات و محیطی است که انسان در آن به عنوان موضوع مطالعه در نظر گرفته می‌شود. با این وجود، آنچه اکنون در دانشگاههای ما به عنوان علم اقتصاد ارائه می‌شود چنین شبه‌ای را نه تنها ایجاد نمی‌کند بله با ارائه یکسری نظریات جزمگرایانه و ترجمه‌ای از متون غربی یک باور خدشه‌ناپذیر از اقتصاد و آنهم نه همه رویکردهای تحلیلی متعارف و غیر متعارف (ارتودوکس  و هترودوکس) بلکه اقتصاد نئوکلاسیک با یک وقفه حدود 30 ساله از آنچه در غرب ارائه می‌شود، در دانشجویان ایجاد می‌کند.

بنابراین جا دارد با عبور از این جزم‌گرایی اندیشه‌ای در اقتصاد و باز کردن دریچه‌های نو از آراء و اندیشه‌های مختلف اقتصاد و نیز روی آوردن به مبانی اصیل و معرفت‌زای اسلامی، خود را از بند اندیشه‌های به ظاهر خدشه‌ناپذیر متداول که در دانشگاهها ارائه می‌شود آزاد کرد و با ذهنی آزاد و جستجوگر به دنبال افق‌های جدیدی از علم اقتصاد بود؛ علم اقتصادی که محصولات آن نه دانشجویان و محققانی باشند که بعد از چندین سال تحقیق و تحصیل به وسائلی برای استفاده از برخی نرم‌افزارهای متداول اقتصاد که تنها هنر آنها وارد کردن یکسری داده‌های مخدوش و ارائه یکسری نتایج مخدوش[1]  و غیر قابل استفاده بدون هیچ تحلیل واقعی و عینی باشند، بلکه می‌بایست انسانهایی اندیشمند و پرسش‌گر که برای هر نظریه‌ای به دنبال تحلیل و نقد علمی هستند نه پذیرش کورکورانه و مقهورانه.

سیر مطالعاتی سما (سیر مطالعات اندیشه اقتصاد اسلامی) که توسط کانون اندیشه اقتصاد اسلامی تهیه و ارائه شده است به دنبال برداشتن قدمی در پر کردن این خلاء در دانشگاههاست تا بتواند زمینه‌ای را فراهم نماید تا دانشجویان بتوانند در طی مراحل تحصیل خود با نگاهی عمیق‌تر و واقع بینانه‌تر به دیگر رویکردهای علم اقتصاد و اندیشه اقتصاد اسلامی بپردازند. در این سیر که شامل 10 سطح می باشد، دانشجویان بعد از اتمام سطوح ده گانه، به جرأت می‌توان گفت که دیگر دانشجویانی منفعل و تسلیم هر آنچه به عنوان علم جهان شمول و نظریه خدشه ناپذیر به آنها ارائه می‌شود نخواهد بود بلکه دارای ذهنی فعال و نقد کننده خواهند بود که ضمن آشنایی با مبانی معرفتی و فلسفی اقتصاد و شناخت مکاتب و رویکردهای مختلف فکری به مبانی اندیشه اقتصاد اسلامی نیز شناخت نسبی خواهد داشت.

روش اجرایی سیر مطالعاتی سما:

همانطور که گفته شد این سیر در 10 سطح طراحی شده است که در هر سطح دانشجویان در یک ترم تحصیلی یا در طول تابستان برای اتمام سطح، سه منبع را مطالعه خواهند کرد. سطوح مختلف طوری طراحی شده است که به ترتیب در سطوح بالاتر عمق بیشتری پیدا می‌کند. شروع سیر مطالعاتی سما از ترم دوم سال اول دوره کارشناسی پیشنهاد می‌شود هر چند که هر دانشجویی در هر سطح و دوره‌ای می‌تواند در آن شرکت کند. پیشنهاد می‌شود که دانشجویان به صورت گروهی هر سطح را مطالعه کنند چرا که مطالعه گروهی دارای مزیت‌های خاص در فهم و یادگیری مباحث از طریق ایجاد انگیزه و زمینه مباحثه گروهی خواهد داشت. در پایان هر سطح و با اعلام آمادگی فرد یا گروه مطالعاتی یک سنجش از دانشجویان به صورت الکترونیکی انجام می‌شود و در صورت موفقیت سطح بعد را شروع خواهند کرد.

مزیت‌های مطالعه گروهی:

همانطور که گفته شد پیشنهاد می‌گردد دانشجویان به صورت گروهی هر سطح را مطالعه کند. مطالعه گروهی می‌تواند مزیت‌های مختلفی داشته باشد از جمله: ایجاد انگیزش در افراد، امکان استفاده از مربی یا استاد برای منابع مختلف و ... .

بدون شک مطالعه گروهی بخاطر انگیزه‌ای که در افراد ایجاد می‌کند امکان استمرار بیشتری نسبت به مطالعه فردی خواهد داشت. همچنین می‌توان با برگزاری جلسات مباحثه به صورت منظم در طول هفته بخش‌های مختلف منبع مطالعاتی را ضمن بحث کردن با عمق بیشتری مطالعه کرد که این روش می‌تواند به نگاه انتقادی افراد نیز کمک نماید. و نیز در صورتی که یک سطح یا یک منبع به صورت گروهی پیش رود می‌توان از یکی از اساتید که به منبع یاد شده اشراف خوبی دارد به عنوان استاد مشاور برای رفع اشکالات یا توضیح بیشتر مفاهیم استفاده نمود.

   معرفی سطوح مختلف سیر مطالعاتی:

بعد از مطالعات اولیه و دریافت نظریات خبرگان، سیر مطالعاتی سما در 10 سطح تدوین گردید. هر سطح شامل سه کتاب مرجع خواهد بود.

سطح	منبع	نویسنده	اساتید مشاور
سطح 1	آشنایی با علوم اسلامی 1	استاد شهید مطهری
	اسلام و مقتضیات زمان 1	استاد شهید مطهری
	نبرد حق و باطل	استاد شهید مطهری
سطح 2	آشنایی با علوم اسلامی 2	استاد شهید مطهری
	اسلام و مقتضیات زمان 2	استاد شهید مطهری
	علل گرایش به مادیگری	استاد شهید مطهری
سطح 3	احیای تفکر اسلامی	استاد شهید مطهری
	جامعه و تاریخ	استاد شهید مطهری
	مساله شناخت	استاد شهید مطهری
سطح 4	جهان بینی الهی و جهان بینی مادی	استاد شهید مطهری
	نظری به نظام اقتصادی اسلام	استاد شهید مطهری
	ارتباط اقتصاد متعارف با اقتصاد ارتدکس و اقتصاد اخلاق مدار	دکتر حسین نمازی، دکتر یداله دادگر
سطح 5	تاریخ تحولات اندیشه اقتصادی	شارل ژید و شارل ریست
	توسعه و مبانی تمدن غرب	مرتضی آوینی
	علم اقتصاد پیشرفت رکود یا انحطاط	و. جانسون ، جی.اس. گلاسی
سطح 6	ربا، بانک و بیمه	استاد شهید مطهری
	تاریخ عقاید اقتصادی	دکتر درخشان
	مجموعه سخنرانی هایی در موضوع اقتصاد اسلامی	دانشگاه امام صادق
سطح 7	اقتصاد ما 1	شهید صدر
	فلسفه اقتصادی	جون رابینسون
	ایدئولوژی و روش در اقتصاد	کاتوزیان
سطح 8	اقتصاد ما 2	شهید صدر
	اقتصاد هترودوکس	دانشگاه امام صادق (ع)
	نهادها، تحولات نهادی	نورث
سطح 9	چیستی علم	آلن اف. چالمرز
	روش شناسی اقتصاد	مارک بلاگ
	فلسفه و اقتصاد	پیرو و مینی
سطح 10	اقتصاد اسلامی	دکتر پیغامی
	آینده علم اقتصاد: رویکردی اسلامی	چپرا
	گفتارهایی در علوم اجتماعی	دکتر تمدن

روش سنجش و ارزیابی:

در ابتدای شروع سیر مطالعاتی سما هر دانشجو باید اطلاعات خود و درخواست خود را برای شروع دوره مطالعاتی به کانون اندیشه اقتصاد اسلامی از طریق ایمیل[2] ارائه دهد. بعد از آنکه فرد در بانک اطلاعات کانون ثبت نام شد می‌تواند به صورت فردی یا گروهی سیر مطالعاتی را از سطح یک شروع نماید. و در پایان ترم یا پایان شهریور در صورت تقاضای فرد برای آزمون یک سنجش کلی (حداکثر سه سوال از هر کتاب یا منبع) از دانشجو انجام می‌شود به این طریق که سوالات مربوط به سطح مورد نظر از طریق ایمیل به دانشجو فرستاده می‌شود و داوطلب در طول 24 ساعت می‌بایست جواب هر سوال را برای کانون ارسال نماید. در صورت موفقیت در آزمون دانشجو می‌تواند سطح بعد را شروع نماید.

پیشنهاد می‌شود دانشجویان سطوح بالاتر ضمن مطالعه منابع مربوط به سطح خود به دانشجویان سطوح پایین‌تر به صورت استاد مشاور کمک نمایند تا ضمن کمک به دانشجویان دیگر، معلومات خود را عمق بیشتری ببخشند. پس از تمام سطوح 10 گانه سیر مطالعاتی و موفقیت در آخرین ارزیابی برخی مزیت‌هایی که قبلاً بیان شد شامل حال دانشجویان خواهد گردید.

فرآیند شروع و شرکت در سیر مطالعاتی:

1- ثبت نام اولیه به صورت ارائه درخواست شرکت در سیر مطالعاتی سما از طریق ایمیل. ([e-mail])

2- شروع مطالعه منابع هر سطح (سعی خواهد شد منابع مذکور توسط کانون اندیشه اقتصاد اسلامی تهیه و با تخفیف 50% به دانشجویان ثبت نامی در سیر ارائه شود).

3-  پایان هر سطح و شرکت در آزمون سنجش پایان دوره

4-  شرکت در سطح بالاتر و مشاوره به دانشجویان سطح پایین‌تر

5-  ادامه سطوح تا اتمام 10

سخن پایانی:

«مبانی علوم انسانی غرب که در دانشگاههای کشور به صورت ترجمه ای تدریس می شود، جهان بینی مادی و متعارض با مبانی قرآنی و دینی است، در حالی که پایه و اساس علوم انسانی را باید در قرآن جستجو کرد.»[3]

انقلاب اسلامی ایران به عنوان یکی از مهمترین تحولات تاریخی قرون اخیر دریچه‌های جدیدی را به سوی انسان باز کرد. انسانی که بواسطه استیلای تفکر مدرنیسم و اشاعه روح سرمایه‌داری به سمت غرب‌زدگی پیش می‌رفت به ناگاه شاهد طلوع نور انسانیت و الهیت گردید و امام خمینی (ره) به عنوان سلسله جنبان این انقلاب الهی راه جدیدی را برای بشریت نشان داد. این راه ادامه راه انبیاء و اولیاء و ائمه اطهار (علیهم السلام) است که نجات بخش انسان و تنها راه خروج از بحران پوچ‌گرایی غرب مدرن و سعادت بشر است. این تحول عظیم تاریخی با رهبری امام راحل و ادامه آن توسط انسانی فرزانه و حکیم با قدرت و سلابط به پیش می‌رود و هر روز شاهد نفوذ بیشتر نور انقلاب بوده و موفقیت‌های این نظام الهی را می‌توان به عینه مشاهده نمود.

حال رسالت دانشگاهیان و دانشجویان در این نظام بسیار مهم است بویژه زمانی که مقوله علوم انسانی مطرح است. اگر نظام اسلامی، ادعای ارائه سبک نوین و الهی در برنامه‌ریزی و مدیریت بشری دارد آنگاه باید به اهمیت ویژه علوم انسانی نیز پی برد. اشارات عمیق رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر در مورد اهمیت علوم انسانی ناظر بر این مطلب است و وظیفه و رسالت دانشجویان علوم انسانی را دو چندان می‌کند.

کانون  اندیشه اقتصاد اسلامی امیدوار است با معرفی و اجرای این سیر مطالعاتی قدمی را در این مسیر الهی بردارد تا ضمن پشتیبانی از دانشجویان علاقمند به مطالعات معرفتی، زمینه‌ای را ایجاد نماید برای تربیت نسلی که در آینده سربازان خالص این نظام در حوزه علم اقتصاد خواهند بود.

إن‌شاءالله دانشجویان مصمم و علاقمند به آینده نظام ضمن مشارکت در این سیر بتوانند فرصت دانشجویی خود را مغتنم شمارند و به بهترین نحو ممکن از ظرفیت‌های ذهنی خود استفاده نمایند تا در آینده بتوانند خدمت‌گذاران شایسته‌ای برای دانشگاه، جامعه و نظام اسلامی باشند.

والسلام علی‌من‌التبع الهدی

کانون اندیشه اقتصاد اسلامی

---

[1] . Garbage In, Garbage Out

[2] . [e-mail]

[3] .  از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با بانوان قرآن پژوه در سال 88